Është e pamundur të flasësh për ushqimin në këtë rajon pa përmendur historinë e tij të gjatë dhe të trazuar, pasi që çdo komb, kulturë, ushtri, pushtues që ka kaluar ndonjëherë nëpër këto treva ka lënë gjurmë në gastronominë e rajonit. Sot rrugët gastronomike të Ballkanit u ofrojnë mysafirëve një festival shijesh, nga salcat italiane dhe ushqimet e detit në vijën bregdetare, tek mishi i bluar, erëzat dhe kafeja të sjella nga turqit, e deri tek kaçamaku me patate dhe djathi i butë i përgatitur lart në male.

Buka

Buka përfaqëson një përbërës shumë të rëndësishëm në tryezën lokale. Sot e kësaj dite njerëzit betohen “Për këtë bukë e kripë”, ose kur i ftojnë mysafirët e në tavolinë thonë “Ejani të hamë një kafshore bukë”, ose siç thonë tradicionalisht në Kosovë kur presin mysafirë “me bukë e kripë dhe zemër të bardhë”. Buka konsiderohet si pjesa më e rëndësishme e çdo shujte dhe nuk ka rëndësi sa karbohidrate ka, sepse buka taze do ta ketë gjithmonë vendin e saj në tryezë. Mund të bëhet me miell thekre, elbi, gruri, hikërrori ose misri, dhe shpesh ishte bukë e fortë që ishte deri diku simbol i kushteve të vështira të jetës në trevat e ftohta dhe shkëmbore të Bjeshkëve të Nemuna. Më e preferuara ishte buka e misrit që shërbehej me dhallë shtëpie. Dhe nëse shtohej pak elb ose grurë, atëherë buka dilte më e butë, më e shijshme dhe nuk shkërmoqej aq shumë. Kështu që mos u habitni kur ta gjeni veten duke u zgjuar në fshatrat malorë me erën e bukës së pjekur taze.

Mishi

Marrë parasysh faktin që njerëzit në këtë rajon ishin kryesisht barinj, është normale që mishit i kushtohej vëmendje e veçantë. Kryesisht përdorej mishi i deles, dhisë dhe gjedhit, ndërsa mishi i derrit nuk ishte aq popullor. Shpendët zakonisht nënkuptonin vetëm mish pule dhe në zonën bregdetare dhe pranë lumenjve dhe liqeneve përgatiteshin lloje të ndryshme peshqish. Gjahu i egër nuk ishte aq e pranishëm më parë, pasi nuk dinin si ta përgatisnin mirë, por kjo ka ndryshuar ndërkohë. Nëse e gjeni veten në zonën staneve, atëherë mishi i qengjit është delikatesa që do të përgatisin vendasit, zakonisht i pjekur në fërlik, me mënyrën e vjetër.

Ushqimi i malësorit

Zakonet e të ngrënit dhe e gjithë mënyra e jetës në këtë rajon malor ishin dhe janë edhe sot dukshëm të ndryshme nga ato të zonës qendrore ose bregdetare. Popullata që jetonte në male më së shumti konsumonin të vjelat nga tokat e tyre dhe mishin e bagëtive të tyre. Ushqimi kryesor i verës ishin buka dhe qumështi. Kaçamaku me ose pa patate dhe i shoqëruar me dhallë ishte gjella kryesore. Buka bëhej me miell elbi, thekre ose, më rrallë, me miell gruri, dhe e linin të vinte. Pastaj e piqnin në saç, një mënyrë që përdoret edhe sot dhe i jep bukës dhe mishit një shije të butë dhe të plotë. Herë pas here, ata thernin ndonjë qengj që piqej në fërlik, veçanërisht kur festonin punët e përbashkëta bujqësore për të cilat mblidhej i tërë fshati (moba). Pjesa tjetër e mishit do të ruhej në dëborë, e cila nuk mungonte gjatë verës, dhe mund të ruhej edhe për një periudhë më të gjatë. Cicvara, një gatim me djathë të vluar dhe shkrirë, zinte dhe ende zë një vend të veçantë në çdo shujtë, dhe tradicionalisht shërbehej me mjaltë përsipër. Patatet e reja, të cilat vilen deri në gusht, hidheshin në hi, piqeshin me lëkura dhe pastaj haheshin me djathë ose kajmak. Në dimër, dieta ishte e ndryshme. Kishte shumë patate dhe lakër turshi, më shumë bukë elbi dhe thekre, djathë, mish të terur, lëng ashti, dhjamë, qepë, fasule.

 Rashtani

Nëse e gjeni veten në mal në ditë të ftohta dhe me dëborë, nuk ka asgjë më të mirë për ta ngrohur lukthin sesa rashtani. Kjo është një nga shujtat më të vjetra origjinale nga kjo zonë. Është perime nga familja e lakrave, por ka gjethe të mëdha me lëng të gjelbër kaltërosh, të pasura me vitaminë C. Zakonisht përgatitet në dimër si çorbë e trashë e shoqëruar me mish të kuq, proshutë ose virshlle të kripura. Ajo vilet gjatë gjithë dimrit dhe pranverës së hershme, sepse e ka shijen shumë më të mirë nëse vilet menjëherë pas ngricave. 

 Sarmat

Një nga gatimet e preferuara lokale, sarma mbërriti nga vendet e largëta turke së bashku me mishin e bluar dhe erëzat e ndryshme. E gjithë kultura e mbështjelljes së mishit të bluar me gjethe të ndryshme u soll në zonë nga perandoria Osmane, por fillimisht përdoreshin gjethet e rrushit, dhe rrotullat e vogla quheshin “japrak”, që është fjala turke për “gjethe”. Por me kalimin e kohës, vendasit zbuluan se gjethet e lakrës turshi ose të rashtanit e bëjnë më të mirë këtë gatim oriental, kështu që e modifikuan pak. Sarmat ose japraku zakonisht shërbehen gjatë festave të Vitit të Ri dhe Kërshëndellave, dhe është padyshim një gatim që çdo vizitor duhet të provojë.  

Kaçamaku

Ky gatim, veçanërisht në dekadat e fundit, është bërë shumë popullor falë marketingut të mirë, por origjinën e ka në vitet e gjata dhe të vështira të mungesave të madhe dhe urisë. Në atë kohë, përbërësit e vetëm që nuk mungonin kurrë ishin djathi, kajmaku dhe patatet, veçanërisht në zonat malore të mbarështimit të bagëtive. Kaçamaku dhe disa gatime të ngjashme u krijuan si përpjekje për ta pasuruar dietën e tyre, përkundër mundësive shumë modeste. Sot kaçamaku është gatim i pasur dhe aromatik, i ngjashëm me polentën, dhe është perfekt për ta ngrohur lukthin. Dhe nëse vendosni ta provoni kaçamakun, duhet ta harroni temën e kalorive.

Cicvara

Nëse jeni adhurues i djathit, atëherë ky është një gatim që duhet ta provoni patjetër. Cicvara është një pjesë integrale e kuzhinës malazeze, serbe dhe hercegovinase. Zakonisht përgatitet me miell misri të verdhë ose të bardhë, të cilit i shtohet kajmak, dhe gjatë përgatitjes është tepër e rëndësishme që kajmaku i shkrirë të notojë në sipërfaqe. Thuhet se kjo pjatë ka origjinën nga rajoni i Durmitor dhe se përgatitej si gatim për Kërshëndella.  Mund t’i shtohet edhe mjaltë përsipër, aroma e të cilit i shtohet aromës së kripur dhe të rëndë të djathit të gatuar.

Pandispanja

Pandispanja është një nga ëmbëlsirat më të vjetra, dhe për një kohë shumë të gjatë e vetmja ëmbëlsirë e gatuar në shtëpitë e fshatrave veriore. Kjo tortë e thjeshtë por shumë e shijshme ka mbërritur në zonë falë ndikimit të gjatë italian. Thuhet se fjala malazeze për të, Patišpanj (pandispanja), rrjedh nga fjala italiane “Pan di Spagna” (bukë spanjolle). Marrë parasysh faktin që receta ishte kaq e thjeshtë dhe përbërësit ishin gjithmonë të disponueshëm, ajo u kthye në ëmbëlsirën e preferuar në të gjithë rajonin.